A Batalla do Campo da Matanza, unha posible luita olvidada no 795 entre cristiáns e andalusís no Cávado (Baleira/Lugo)

Visitando as terras entre Lugo e a Fonsagrada, nos sorprendeu de forma moi grata o descubrir, que sobre a vila do Cádavo no concello de Baleira, existe nun tramo de subida do antigo camiño primitivo a Santiago, un lugar chamado “Campo da Matanza”, onde contan as lendas que houbo unha terrible batalla no ano 813 entre as tropas do rei cristián Alfonso II o Casto e tropas moras de Al-Ándalus, onde estas últimas saíron moi escaldadas e masacradas.

É máis, neste lugar din que apareceran restos humanos, armaduras e armas, e por se fora pouco, na antiga casa do concello do Cádavo, aparece un escudo, o parecer o antigo do municipio de Baleira, onde se aprecia no interior un xinete cristián atacando un árabe, facendo alusión a batalla.

Pero historicamente, nas fontes e escritos, non aparece resto desta batalla e vitoria das tropas de Alfonso II o casto no ano 813 ante unha campaña andalusí, nin sequera nos anos anteriores e posteriores. Pero póndonos a estudar ese treito histórico, a cousa pode mudar se simplemente esa data é errada, polo que aquí escribimos a nosa hipótese e datos deste esquecido feito da nosa historia. Pero antes para que sexa máis doado, viaxemos o contexto dese tempo.

Na antiga casa consistorial de Baleira, escudo do cabaleiro cristián atacando un xinete moro.

ANTECEDENTES

Non eran tempos doados militarmente para os cristiáns do norte, na Córdoba de Al-Ándalus, gobernaba o emir Hisham I, fillo de Abderramán I, o cal tiña unha política moi guerreira e bélica. Tras campañas menores vitoriosas con facilidade contra o Bierzo e terras de Álava, súa ambición creceu, e propúxose unha grande campaña contra a recente creada Marca Hispánica de Carlomagno, elixindo como comandantes dous irmáns netos do antigo conquistador de Córdoba, Abd al-Malik e Abd al-Karim.

A campaña no 792 foi todo un éxito, contra o rei cristián máis forte de seu tempo, Carlomagno, esmagaron a cidade de Xirona, e ate tomaron Tolosa (Tolouse, Francia) asolando e saqueando todas as terras da antiga Narbona, voltando a Córdoba cun xigante botín e gloria.

Foi entón, cando no ano 794 Hisham e seus comandantes, puxeron seus ollos no reino cristián do norte, nas terras da antiga Gallaecia con capital en Oviedo, os cales eles chamaban os “galegos”. Moi inferior militarmente a Carlomagno, en Oviedo gobernaba o rei Alfonso II o casto, o cal criarase no mosteiro de Samos en Lugo e reinaría máis de 50 anos. 

Os andalusís usaron a vella táctica de tenaza, e dicir mandar un exercito de despiste as terras orientais de Álava mandado por Abd al-Karim, e outro central máis pesado dirixido polo vitorioso Abd al-Malik contra o obxectivo real, a capital, Oviedo. Alfonso II o saber que non podía facer nada a campo aberto, deixou que Abd al-Malik entrase pola antiga calzada romana da Mesa no centro de Asturias, destruíndo Oviedo e saqueando súas terras. Pero na volta, posiblemente a altura de Los Lodos, no concellu asturián de Grado, nun difícil paso de outeiros e foxos, Alfonso embosca os andalusís que marchaban lentamente confiados e cargados de botín, e os derrota seriamente na coñecida batalla de Lutos, onde o propio comandante Abd al-Malik cae morto.

Humillado o emir Hisham, decide no seguinte ano, no 795, voltar facer unha grande campaña de castigo non só contra o reino do norte, senón directamente para capturar o propio Alfonso. Para elo voltou confiar no comandante Abd al-Karim, o cal estaría sedento de vinganza pola morte de seu irmá. Voltaron elixir a mesma táctica de tenaza, pero esta vez o exercito de despiste entraría no occidente, na actual Galiza, mentres o central voltaria entrar polo porto da Ventana no centro. Alfonso desta vez presentou batalla en San Emiliano, por onde subía o exercito de Abd al-Karim dende Astorga con 10.000 xinetes, sendo facilmente derrotado polos andalusís na batalla das Babias. Alfonso escapou, pero foi perseguido moi de cerca, tendo que suicidar súa cabalaria contra os moros, a cal era dirixida por un cabaleiro chamado Gadalxara. De novo derrotados, Alfonso agachouse na fortaleza do río Nalón, onde de novo é derrotado e fuxe a Oviedo, pero no seguinte día o xeral moro toma tamén a corte rexia e a saquea, pero o rei casto volta fuxir, todo unha persecución estilo gato e rato.

Abd al-Karim sen saber agora do paradoiro de Alfonso, conformase co saqueo e decide voltar a Córdoba, pero na súa gloria chégalle unha notiza nefasta. A outra columna que entrou por terras galegas, para dividir o exercito cristián, despois de devastar e saquear sen resistenza, e emboscado e totalmente derrotado nalgún punto descoñecido, sendo poucos os que escapan desa matanza e sendo muitos apresados como prisioneiros. Esa batalla, será noso punto de estudo.

Alfonso II o Casto.

A HIPOTÉTICA HISTORIA DA BATALLA DO CAMPO DA MATANZA

Primeiro recordar, que cando falamos de datas medievais, o normal por unha diferenza de calendarios, e darlle as datas dos cronistas para atrás, o normal e restar uns 38 anos, pola diferenza do antigo calendario juliano o actual gregoriano. Neste caso, para combinar datas tamén temos que restar, o que para nos e positivo, do dato popular do ano da batalla, o 813, e o 795 onde si sabemos que houbo un enfrontamento que cumpre muitas similitudes e sen localizar, temos que restas a favor uns 18 anos.

Outro dato interesante, é que o lugar do Campo da Matanza, atopase cruzado polo camiño de Santiago primitivo, pero non é ate o ano 813 no se descubre a suposta tumba do apóstolo (ano que contan popularmente que foi a luita, polo que pode ter relación unha cousa coa outra dento da crenza e folclore oral), pero si sabemos que ese camiño existía. Din que o primeiro peregrino a Santiago foi o propio rei Alfonso o casto, o cal peregrinou dende a corte de Oviedo a Compostela, creando o camiño “primitivo”. Pois ben, ese camiño era simplemente a vía que ía da capital Oviedo a antiga cidade romana e amurallada de Lugo, moi importante por esa altura no reino. Para o resumo, temos que no Campo da Matanza por aquel tempo pasaba un dos principais camiños do reino, que unía unha das principais cidades galegas coa capital e corte do reino, a cal no verán do 795 atopábase saqueando Abd al-Karim co groso do exercito andalusí, polo que non é de estranar que a outra columna que entrou e asolou Galiza sen resistenza, dirixirase tamén vitoriosa, confiada e chea de botín a Oviedo para reunirse co corpo principal, e máis, sería moi lóxico para voltar xuntos o sur

Importante tamèn saber, que o rei Alfonso fuxe de Oviedo e xa non se sabe nada del nese ano, e na tradición oral da batalla da Matanza, aparece. Dicir que o lugar, como veremos máis abaixo e un lugar idóneo para unha emboscada nese importante camiño, táctica que Alfonso gostaba e soia triunfar sobre as tropas moras cando retornaban. Recordar tamén que o rei, criarase en Samos, polo que debía coñecer perfectamente o oriente lugués, e posiblemente xunto forzas galaicas da zona, e parte do exercito derrotado nas Babias reunido de novo, si puidera vencer sobre unhas tropas moras confiadas e cargadas de botín, imaxe e semellanza a súa vitoria o ano anterior en Lutos.

Tamén coincide os datos da grande matanza, tal como conta o folclore popular da zona como o pouco que falan as fontes da batalla do 795, así como que o antigo escudo do Cádavo, sexa un cabaleiro cristián atacando a musulmán. Por último engadir, que entre a batalla do ano 795, e as de Narón (Portomarín) e Chan de Vilariño en Anceu (Pontecaldelas) xa no ano 825, non coñecemos ningunha vitoria nin batalla de Alfonso contra Al-Andalus.

Lugar do Campo da Matanza, co camiño de Santiago primitivo a esquerda.

A POSIBLE BATALLA

Podemos imaxinar, que a hoste mora entraría na terra galaica polo camiño tradicional do sur, e dicir, cruzando o Douro e logo o Miño, tal vez por Tui, remontando e saqueando logo o Miño ate as importantes terras de Lugo, sendo todo isto hipotético. Unha vez as portas de Lugo, non temos notizas que conseguiran tomar e saquear a cidade amurallada, pero tal vez foi onde recibiron a notiza da grande vitoria e toma por parte de Abd al-Karim da capital Oviedo. Foi isto polo que confiados decidiran virar de rumbo e non saír polo porto do Cebreiro como noutras campañas anteriores, senón dirixirse a Oviedo polo camiño principal para de paso, poder sorprender o rei fuxido que podía dirixirse as terras de súa infancia para agocharse, Galiza.

O chegar o val de Baleira, entre as serras da Vacariza e a posterior do Candín, comezarían a subir dende onde se asenta a vila actual do Cádavo o porto da Legúa,. Antes do alto, o terreo fai un pequeno chan chamado Campo da Matanza, o cal esta totalmente dominado en pendente polo alto da Legúa, onde de seguro os agardaría o exercito galaico.

No lugar non e difícil imaxinar a batalla, despois da subida con pendente o Candín, cargados de botín e sen vista ata chegar o Campo da Matanza do alto da Legúa, foi alí onde coa vantaxe da altura e a carga costa abaixo, os galaicos sorprenderon os andalusís, que dende o campo viron o que víñaselle enriba. Cansos, cargados, sorprendidos e sen muito sitio onde manobrar coa súa principal arma, a cabalaria, a sorte estaba lanzada.

É posible, como nas grandes emboscadas e posterior masacre, que un segundo exercito galaico estivera perseguindo ou na retagarda do moro, cortando a retirada e rodeando este, sería unha forma máis doada de explicar tal matanza tacticamente, que moralmente tal vez sería a vinganza da toma de Oviedo e intento de captura do rei, a parte dos saqueos e pillaxe das terras galegas e ástures por parte dos coñecidos como “infieis”.     

Plano hipotético da batalla.

                                                                                                          

Ate por evidenza xeográfica da zona, podémonos imaxinar por onde escapou o pequeno corpo andalusí supervivente da matanza e captura, que sería descender o paso natural do val de Baleira e río Neira, até chegar a Neira de Rei, onde alí pasa e collerían o tradicional camiño do Cebreiro, o cal xa coñecían de campañas anteriores, e dende este as terras de Astorga e logo o sur.

Sobre o Campo da Matanza no lado oeste, por onde posiblemente pasaron as tropas andalusís, para despois aparecer un un exercito de retagarda cristián.

Con este pequeno traballo e estudo, feito de forma hipotética combinando os datos coñecidos e dándolle forma, esperemos cando menos por en valor este feito histórico do noso pasado, mesmo se o fin unha batalla sen ubicación pero histórica no 795, e outra con ubicación pero sen historia coas mesmas características e rei no 813, non foran a mesma.