Esta foto corresponde o 5 de xaneiro do ano 1926, e
tratase do Rancho ou Danza de Reises da miña parroquia, Ribadetea. Nela aparece
ate un familiar meu, o fondo baixo o arco, tratase de meu tío-bisavó, Braselino
Gómez Domínguez.
Pero a foto ten outros tras fondo, a simbolización
das festas do Rei Sol nacente, que tanto falamos aquí, e súa cristianización.
Recordar que agora en xaneiro, tamén saen as grandes tamboriladas e inicios do
Entroido tradicional que inda sigue vivo na nosa Terra. Coa mesma festividade,
pero levada a outro contexto, sexan os ranchos ou danzas de Reis, só há que
fixarse nas cores vivas en parte de súa vestimenta, e comparalas con outras do
entroido tradicional, para ver que son as mesmas simbolizando a primaveira, nos
ritos o Sol crecente, que nestes próximos meses despois de renacer o 23 de
decembro, vai ir crecendo, collendo forza e medrando os días.
Similitude entre as cores dos traxes , e temática dos ranchos de reis e entroido ourensán.
No pasado entroido no Condado/Paradanta, logo virían
as “Perriñas” dos cativos, similares o truco-trato, para rematar coa populares
Corridas do Galo e fin do inverno, coas coplas satiricas e burlonas do Galo, e
seu banquete final. Unha mágoa que só queden recordos destas cousas, e as que
quedan, estean totalmente fora de contexto do que foran en outro tempo.
Relato
baseado na lenda do Basto, nas terras de Bastos.
Coa recente derrota da batalla do Río Douro contra
Roma, onde nela caeran grandes guerreiros galaicos como o Kadroloico, un
pequeno grupo da tribo dos Querquenos intenta fuxir co seu príncipe ferido,
perseguidos por unha centuria romana.
A luita fora encarnizada, unha masacre pola mala
estratexia dos galaicos ante os implacables escudos das aguias de bronce
(romanos), mesmo así a grande maioría dos galaicos, polo seu orgullo guerreiro,
preferiron a morte a fuxir ou ser escravos.
Pola súa parte, a tribo dos Querquenos, levaban como
caudillo seu recen nomeado xoven príncipe, o cal foi nomeado despois dunha
grande guerra civil tribal. Luitou pese a súa xuventude como un touro, até que
caeu ferido por arma romana, entón seus homes sen que el quixese, decidiron
sacalo do campo de batalla e levalo a Querquenia para non sufrir outra guerra
interna entre eles, e centrarse no novo mal que aveciñábase polo sur.
Foron cinco dos seus millores guerreiros, os
encargados de levalo as súas terras, o resto decidiron luitar ate o fin como os
miles de galaicos alí finados, a morte semellaba un mal menor. Pero un
centurión romano, viu como estes abandonaban o campo de batalla, vendo que tratábase
dun caudillo, polo que decidiu co permiso de Decimo Bruto seguilos e
capturalos.
Os Querquenos, co seu líder nunha padiola de
madeira, sabendo que uns oitenta lexionarios o perseguían de preto, coñecedores
do terreo, decidiron meterse por camiños difíciles e angostos, así tres
xornadas case sen parar. Ata que as aguias de bronce reduciron a distanza
notablemente, tanto que ate podían escoitar súas voces.
Foi entón cando o guerreiro coñecido como Antrolo o
Oso, no paso dun pequeno río, que consistía nunhas poldras ou pasos de pedra e
uns tablóns de madeira estreitos, onde só se podía pasar de un en un, separarse
de seus compañeiros e facerlles fronte os oitenta lexionarios el só.
Antolo non era un guerreiro calquera, era maduro e case
tan grande como dous homes, forte e duro, no seu ritual de iniciación fora quen
de cazar un oso só polos seus medios, era tal vez o guerreiro máis forte e
temido de toda a Querquenia. Moi devoto de seu caudillo que sempre lealmente
axudara, e da súa tribo, comprendeu que non había máis gloria como guerreiro que
aquel sacrificio ante un inimigo tan forte, non temía a morte, e tal vez toda
súa vida estaba esperando aquel momento.
Quitouse toda a súa roupa, deixando só súa vella
capa de oso sobre seus ombreiros e seu cinto coa espada de antenas, fixo un
corte no brazo e coa súa sangue manchou seu rostro, implorando a seu deus
Bândua para que estivera presente en aquel momento, e situouse no centro da
ponte coa súa caetra e lanza. Os romanos o outro lado, co seu centurión
observaban o que para eles semellaba un bárbaro tolo, no momento que Ambolo
lanzou un fortísimo berro que os estremeceu para retalos.
O centurión chamou a seu millor lexionario, un tal Quintus Marius, e díxolle, acaba con el. O lexionario, grande con
bo porte, acercouse o Querqueno, pisou os tablóns naquel estreito paso, e
lanzoulle dous lanzazos, os cales o Oso
parou con súa caetra, era moi rápido pese seu tamaño. O terceiro foi rexeitado
con muita forza o tempo que Ambolo lanzaba unha lanzada e cravaba súa lanza no
ventre do lexionario, o cal soltou un lamento, soltou súas armas e agarrou o
pau la lanza coas dúas mans, comezando a saír unha sangue vermella escura pola
ferida que se deslizaba pola lanza.
Ambolo, cunha grande bravura e adrenalina,
colleu a lanza coas dúas mans e comezou a berrar, o tanto que a levantaba no ar
co lexionario cravado, mesmo así este, este aguantaba a dor e lamento en
silenzo, ante a mirada aterradora de seus compañeiros.
O centurión romano estremeceuse, o tempo que Ambolo
tiraba súa lanza con Quintus Marius cravado e berraba nunha fala que les non
podían entender; aquí basto eu! Aquí basto
eu!.
Entón mandou a dez de seus homes que o atacasen,
sacando o Querqueno súa espada do cinto, pero o chegar o estreito paso, o tiñan
que facer de un en un, os cales con muita violenza e forza eran derribados entre
berros e maldicións. As feridas parecía que non facían dor en aquel xigante,
polo que ningún lexionario quería acercarse a el, pese que seu centurión
berraba que cargasen.
Entón este comprendeu, vendo que seus homes non querían
combatelo corpo a corpo, xunto a tres cadáveres tirados nas frías augas do bravo
río e varios feridos, matalo dende a distanza. Ordenou a dez lanzadores de xavelinas
e dez arqueiros que a súa orde lanzaran sobre aquel oso seus proxectís, o cal
Ambolo vendo esa covardía tapouse con súa pequena caetra.
Muito foi o dano que fixeron e tan grande corpo,
sentiuse atravesado por tantos sitios que nin sabía onde realmente o ferirán,
mesmo así, contra todo prognostico que obedecen as leis deste mundo, coas súas
últimas forzas, voltouse levantar totalmente cheo de sangue para berrar por
última vez, ante as sorprendidas aguias de bronce, aquí basto eu!!
De novo o centurión estremecéuselle todo o corpo, e
moi alterado voltou mandar unha carga de frechas e xavelinas sobre Ambolo, que
sentiu caer seu pesado corpo nas augas, nun grande silenzo o invadía, vendo por última vez
aquel ceo gris que o vira nacer facía varias décadas atrás.
Unha vez morto, o centurión mandou cortarlle a cabeza
e colgala naquel paso no río como advertencia, pasando a chamarse aquel lugar
como Cabeceiras de Basto. Decidiu non seguir na persecución dos Querquenos e
regresou xunto o groso do exercito nas ribeiras do Douro.
Os habitantes do lugar, tempo despois tallaron unha
grande estatua en pedra de Ambolo, para que seu espírito, forza e valor gardase
seus poboados, o cal pasaría a chamarse O
Basto, e súa lenda a eternidade como o guerreiro
que bastou só.
Consejos para hacer el Camino de Santiago en invierno, en 2017 lo realice en enero desde Burgos hasta Fisterra. Para ver el vídeo documental de esta aventura y camino en solitario invernal https://www.youtube.com/watch?v=JJIK_...
Trekking ou travesía que tiña como destino chegar en solitario os
cumios de Tres Bispos e Penarrubia, nos Ancares, saíndo da pequena aldeia de
Deva. O final pola inclemencia do clima, néboa espesa, e unha neve abundante
que non contaba con ela, fixo que antes de chegar a Golada de Valongo, decidise
parar, admirar a paisaxe e dar a volta.
Dicir que era a primeira vez
que facía a ruta, a falta de compañeiros que subiran ese día que deixaran
pegadas, e a neve que tapara e fixera desaparecer o sendeiro entre a néboa,
fixo que non dubidara en parar.
Pero levei outra grata sorpresa
que o compensou todo, a parte do fermosísimo paisaxe de outono case tirando o
inverno, atopeime con pisadas de oso marcadas na neve, toda unha sorte poder
contemplalas en vivo nun entorno tan salvaxe e aillado.
Pegadas de oso na neve, incrible o tamaño.
Fermosas cores no camiño sobre o val do río Brego
Refuxío de Brego e seu entorno
Neve en abundanza por debaixo da Golada de Valongo
Incrible, fascinante e enigmático, así se pode
describir este lugar pouco coñecido, o castro e capela de San Amaro, na
parroquia de Lira, no concello de Salvaterra facendo linde co de Ponteareas.
Para a maioría das persoas tratase dunha capela adicada a San Amaro nun pequeno monte, construída sobre un castro galaico onde abunda a cerámica como proba deste, nada novo, pero se nos imos o folclore popular oral e o investigamos máis a fondo, a cousa muda, e muito!
Como describen os arqueólogos José Manuel Hidalgo
Cuñarro e Fernando Javier Costas Goberna no seu libro “Prospecciones arqueológicas de los Valles del Tea, Alveosa y Miñor”, publicado
nos anos oitenta, “analizaremos un grupo
de cazoletas situadas sobre la corona del castro, con diámetros entre 20 y 40
cm, y una profundidad de 11 a 23 cm, con formas cilíndricas e elípticas
acompañadas de surcos”. Pero se sorprende esta serie de pequenos lagares e
cazoletas sobre unha laxe a ras do chan, máis sorprende as lendas sobre estas
mesmas. “El día de la fiesta de San
Amaro, se echaba agua sobre ellas y se bendecia, y a continuación se procedía a
bendecir los campos circundantes con esta agua. Antes de existir la ermita, la
tradición dice que en las pías decían misa os Mouros”
Analizando e estudando o texto rapidamente, pois
inda temos máis, na fronte da capela temos unha laxe a ras do chan, que cando
menos se localizan dúas pías cavadas de tamaño medio e outra de forma elíptica,
acompañadas de tres surcos. Dicir como indican os autores do texto, a laxe esta
moi tapada e cuberta por vexetación, sobre todo musgos, estando no mesmo estado
a día de hoxe, polo que non se descarta a existenza de máis. Nesas pías,
realizábanse inda non fai tanto tempo no día de San Amaro, rituais vinculados a
fertilidade da terra, e dicir o campo, cousa que inda a día de hoxe se fai en
outros lados da terra galaica como mostrárenmos máis adiante. A parte destacar,
que a tradición di que anteriormente a existenza da capela, en tempos
posiblemente do castro, “ali facían a misa os mouros”, mouros, os nosos
ancestros anteriores o cristianismo.
Engadir, que a uns metros das pías, atopase o final
da coroa do castro, exposto e aberto no alto a paisaxe circundante, un incrible
altar cavado na rocha nai, con tres escalóns e un par de pías. Non atopamos
información deste sorprendente monumento, pero pola orientación o sol nacente
co impoñente Monte San Nomedio ou San Mamede na fronte (que algúns aseguran que
se trata do enigmático monte Medulio) podemos sacar a hipótese que pode ter seu
orixe en tempos do castro, e que estamos ante unha zona ritualística de
primeiro orde.
A MISA DOS MOUROS, UNHA POSIBLE FESTIVIDADE
ANCESTRAL O SOL
Os datos claves para dar forma a esta hipótese; un
castro galaico (xacemento precristián), un santuario e ritual inda conservado
en tempo cristián na súa zona máis alta con un altar orientado a saída do sol,
e similitude con outros rituais conservados de tempos ancestrais e na mesma
data do calendario.
Para entendelo de forma doada, os cristiáns manteñen
a tradición dos antigos habitantes do castro (os mouros) e como eles, no día
elixido (non por casualidade) de San Amaro, enchen as pías e cazoletas de auga,
a bendicen e logo bañan seus campos con ela para que sexan máis produtivos. Isto
o fan cando o campo inda non produce, senón que están próximas as colleitas,
polo que ben sendo un rito polo bo augurio, posto que San Amaro é o 15 de
xaneiro, e isto non coincide con outra grande festividade a nivel galaico coa
mesma fin en parte?
O Sol, que da vida a este mundo, comeza a morrer no
fin do verán e morre de forma definitiva e renace entre o 22 e o 25 de decembro
no solsticio de inverno, onde volta a terra acercarse a el, polo que colle máis
forza, quenta máis e os días comezan a medrar. Os romanos o festexaban como ó Sol Invictus, o sol invicto, pois
renacía, e nos, co cristianismo co nadal, onde o que nace realmente no ciclo
solar e no calendario deste mundo, o deus Sol. Neste ciclo ate a primaveira, o
mundo renace e florece, así nacen unha serie de festividades e rituais a nivel
europeo vinculadas o crecer do sol, coa busca dun renacer e primaveira fértil.
Temos así o noso entroido tradicional, onde se lucen os traxes coloridos
representando as cores da inminente primaveira, a saída dos animais que
invernan como o oso de Salcedo, o
estrondo do son dos tambores e cencerros para espantar as treboadas do inverno,
os banquetes simbolizando a chegada da abundanza... e como non, os rituais a
fertilidade da terra, como no entroido do Ribeirao
en Chantada, onde uns seres con cores moi vivas e estranas formas chamados Volantes, teñen que pisar as terras de
cultivo para que estas sexan fértiles meses despois.
Os Volantes no entroido tradicional do Ribeirao, Chantada, os cales teñen que pisar os campos para que logo estes sexan productivos.
No entroido, estamos ante festividades e ritos
solares vinculados o renacer da terra e crecemento do Sol, entre os meses de
xaneiro, febreiro e marzo. Pois, recordando que o folclore do Castro de San
Amaro nos di que se realizaban ritos o campo, no 15 de xaneiro, non terá
relación a ser tamén unha festividade solar? O deus supremo celta Lugh, que era
o deus Sol (como na maioría de relixións antigas).
De importanza é neste caso o altar tallado na pedra,
posto que esta orientado a saída do Sol, tal vez outra pista. Recordar que ate
fai ben pouco, nesta bisbarra do Condado, como en grande parte da Europa
atlántica, no entroido se realizaban as populares corridas do galo, onde
destacaba a satírica, o banquete e o sacrificio dun fermoso galo cun rito que
variaba segundo a parroquia, tamén non se podería dar o caso do sacrificio dun
galo (animal solar, o primeiro que canta co mencer) nese altar en honra o Sol?
Falar de rituais de sangue na antigüidade non era nada estrano, pois era o voto
e regalo os deuses en busca do bo augurio e chamar a súa atención, diso temos
falado aquí. Con todos os datos e teorías cos que enchemos este saco da Misa
dos Mouros de San Amaro, non é de descartar a posibilidade de rituais de sangue
ou sacrificios nese altar de pedra o Sol nacente na súa fronte.
Altar rupestre de San Amaro visto dende arriba.
O CASTRO DE SAN AMARO DE LIRA
Arqueolóxicamente, quitando a prospección de Hidalgo
Cuñarro e Costas Goberna, o asentamento etopase inédito.
Visualmente se poden ver perfectamente a coroa do
castro onde se atopa a capela, unha terraza e mesmo algúns posibles foxos
defensivos. Sobre a súa superficie abundan restos cerámicos, tanto de cerámica
común como tégula romana, o que nos indica que cando menos estivo habitado en período
romano, sen descartar que posiblemente sexa máis antigo.
Plano do Castro de San Amaro.
Dende el se vixía parte do val do Tea e Miño ate
Portugal, así como o monte de San Nomedio ou San Mamede.
Outras lendas recollidas no castro por Hildago Cuñarro
e Costas Goberna, así como me contou Juan Carlos Correa, falan da existenza de
minas ou túneles debaixo do castro construídos polos antigos mouros. Din que no
túnel principal, existe un “becerro douro”,
lenda bastante común nesas terras entre o Miño e Tea.
Resto da abundante cerámica visible pola siuperficie.
CONCLUSIÓNS
As conclusións persoais, son o resumo do xa exposto,
un castro cristianizado pero non só presencialmente coa capela, senón tamén os
ritos que seus habitantes realizaban, conservando estes ata fai só unhas
decenas de anos, pero de forma cristianizada.
Mantemos a hipótese que eran ritos vinculados o Sol
crecente e nacente nos inicios do ano, xustificando que cristianizalos con San
Amaro non foi casualidade, posto que na terra galega este santo ten bastante
arraigo, sendo dos principais do mes de xaneiro.
Por último, a situación do altar pétreo inminente as
pías, orientado a saída do sol, tamén nos fai pensar que seu orixe se atopa nos
tempos do castro. Tal vez cunha intervención arqueolóxica e estudo máis a
fondo, nos quitaría de muitas dubidas, cando menos en cronoloxías.
Rematamos esta entrada cun lugar tan especial e enigmático
practicamente descoñecido, esperemos que cando menos seu misterio pase a ser
seu valor, seu renacer como o inminente Sol Invictos, pois é parte de nosa
historia así como conexión coas nosas raíces pasadas, e coa propia Terra.
V Magusto Celta de Pitôes das Júnias, onde actuei como Kadroloico Meigo do Tea entre outros. Realizaronse 94 bautizos celtas, pregón e musica amenizada polos Gaiteiros de Lobeira, a queima do Sol e ritual protector da Addusberta coa queimada, sendo un dos magustos populares máis tradicionais e millor conservados, agradecer e por en valor o grande traballo dos organizadores e colaboradores, en especial a Katuro Barbosa, Lucía Jorge, Ro Palomera e Tania Bouzas.
Nos atopamos na mudanza do ciclo
e estación biolóxica deste mundo, nun cambio de natural do entorno que nos
rodea. O pai Sol, inmortalizado no mundo celta co deus supremo Lugh, comeza a
morrer, perde forza e chega o frío, a ser os días máis curtos... todo derivado
de forma natural polo seu alonxamento do planeta terra até o 21 de decembro,
que morre no solticio de inverno e a partir de aí, renace e comeza de novo a acercarse a Terra, traendo de novo a vida.
Todo isto marca e muda o
calendario estacional da biodiversidade, coa caída das follas das arbores
(claramente cos eucaliptos non se aprecia este trance), a emigración e invernación
de parte da fauna, a escaseza de produtividade dos campos de cultivo, o frío,
as choivas, a neve, a longa noite, e dicir, o medio morre. E por iso que os
nosos ancestros e antergos, no seu calendario, muito máis relacionado co mundo
que os rodeaba, era o fin do ano, o tempo escuro da morte e os mortos, como o
entorno mesmo.
Se celebran así as antigas
festividades dos mortos, dos magosto ou magustos cos poucos froitos que da este
período, con lume para espantar os demos do inverno, a morte e malas enerxías,
tempo da matanza para poder ter na despensa carne ante a improdutividade das
terras. Inda en algúns lugares, como no magusto de
Pitôes da Júnias, no Gêres portugués, se fan ritos como a queima do sol en
forma de palla, pois simboliza ese trance no que o sol e o deus Lugh deixa a
terra dos vivos, para dar paso a deusa da mae terra Annû, a cal ten que renacer
no ciclo invernal para voltar ser produtiva e viva no seguinte ciclo. Renace e volta morar a terra como unha muller nova, pero escura como a noite, como o inverno, como a propia deusa Morrigan, se no fondo non é a mesma.
Magusto popular e queima do Sol en Pitôes das Júnias.
Tamén e tempo de contos e mitoloxía
o calor do lar, que soe voltar florecer por este época, de cogomelos que tamén veñen para limpar e renovar o mundo, e recordar
os seres queridos que nos deixaron, posto que o contrario que o sol, nesta
estación se acercan máis os vivos, cando menos seu recordo. Dende aquí queremos
desexarvos un bon novo ciclo invernal e tempo da deusa Annû.
Pequena recopilación de fotos de fervenzas e cascadas na terra galaica.
Fervenza do río Oitavén e Liñares, na parroquia de Xende en Fornelos de Montes (Pontevedra)
Fervenza de Vieiros, no Courel (Lugo), a cal chega os 20 metros de caída non entorno natural incrible
Fervenza do Ézaro, tal vez a máis famosa do país morrendo o río Xallas na mar, no concello de Carnota (A Coruña)
Recóndita e solitaria fervenza de Ferveda, no concello de Silleda (Pontevedra)
Fervenzas e Cascadas do río Cerves ou da Freixa en As Mestas, concello de Melón (Ourense). Súa cercanía a autoestrada A-52 fai que sexan moi coñecidas.
Inhóspita e salvaxe, situada no alto Tea entre as Serras do Suído e Faro de Avión, no concello do Covelo (Pontevedra)
Fervenza do río Folón, situado sobre o incrible lugar dos muíños do Folón e Picón, no Rosal (Pontevedra)
Fermosos rápidos e cascadas no canón do río Mao, no entorno do Canón do Sil. (Ourense)
Inda que non se trate dunha cascada ou fervenza, a apartada e pequena garganta da Poza do Demo no río Xabriña, na parroquia de Paraños. (O Covelo, Pontevedra)
